SinirBilim 13.BÖLÜM – Dikkat

SinirBilim 13.BÖLÜM – Dikkat

Şimdi sınıfta ders dinlediğinizi düşünün, dikkatiniz hocanızın anlattıklarında, daha sonra dışarıdan gürültüler geliyor ve dikkatinizi o yöne çeviriyorsunuz hiç başınızı çevirmeden gelen sesleri dinliyorsunuz, daha sonra da aynı gürültüler devam ederken dikkatinizi yine hocanıza veriyorsunuz. Hocanızın biraz önce anlattıklarını aslında duymanıza rağmen ne anlattığınızdan haberiniz yok çünkü dikkatinizi dışarı vermiştiniz, yaramaz öğrencisiniz yani.

Şimdi işinizi gücünüzü bırakın, gözünüzü ve zihninizi bu kelimelere odaklayın, daha sonra dikkatinizi dışarıdan gelen seslere verin, dikkatinizi ne de güzel kontrol ediyorsunuz bir oradan bir oraya akan akarsu gibi ama sizin kontrolünüzde yada öyle zannediyorsunuz.

Her ne kadar kontrol etmesi bu kadar olsa da açıklaması o kadar kolay değil. Aslında bundan sonra işleyeceğimiz bölümler artık üst düzey kısımlara geçtiğimiz için henüz tam anlaşılamamış bölümler olacak o yüzden açıklaması da kolay olmayabilir, sıkıcı olabilir, yarım yamalak kalabilir, şimdiden uyarayım.

Dikkat düşüncemizi belli noktalara yoğunlaştırma gücüdür ve bilincin merkezidir diyebiliriz, yani böyle desem kimse çıkıp da öyle değil diyemez. Yapılan araştırmalar gösteriyor ki beynimizin belli bir anda işleyeceği bilgi miktarı kısıtlıdır. Farklı algısal ve bilişsel görevleri eşzamanlı olarak yerine getirme yeteneği kısıtlı olduğu için içlerinden birini seçmemiz gerekir. İşte bu seçme işine dikkat denir. Beyin görüntüleme çalışmalarına göre bir şeye dikkat kesildiğimizde kortekste aşırı hareketlenme olduğu gözlemlenmiştir. Bu bölümde dikkati ve beyinde dikkati temsil ettiği düşünülen mekanizmaları incelemeye çalışacağız.

 

Dikkatin Davranışsal Sonuçları

Bir şeyi görsel olarak incelemek istediğimizde gözlerimizi oynatarak o şeyin iki gözümüzde de bulunan foveaya düşmesini sağlarız. Bunu yaparız çünkü çoğu zaman foveamıza düşen şeye dikkat kesiliriz. Fakat dikkatimizi retinanın diğer bölgelerine düşen nesnelere de kaydırabiliriz. Hatta böyle yapmak görsel işlem hızını artırır.

Şimdi aşağıdaki şekildeki deneye bir göz atalım (foveanıza getirerek dikkat kesilin yani). Bu deney görsel dikkati farklı bölgelere kaydırmanın etkilerini araştırıyor. Burada deneğin görevi ekrandaki sabit noktaya bakmak ve uyarı işaretinin bu noktasının sağında mı solunda mı ortaya çıktığını yada çıkmadığını söylemek. Bu göründüğünden zor bir görev çünkü hedef nokta ufak ve çok kısa bir süre görünüyor. Deneyde bazı özel yöntemler kullanılıyor. Mesela her bir deneme uyarı ışığının çıkabileceği yönü gösteren bir işaret okuyla başlıyor. Denemelerin yarısında uyarı ışığı 15 ms gösteriliyor diğer yarısında gösterilmiyor.

Burada önemli olan nokta, yardımcı işaretin dikkati yönlendirmesidir. Eğer bu işaret artı işareti ise uyarı ışığının iki tarafta çıkma ihtimali eşit, sağa doğru ok ise sağ tarafta çıkma ihtimali 4 kat daha yüksek vs. Eğer uyarı ışığı, yardımcı işaretin gösterdiği yerde çıkmışsa geçerli işaret çıkmadıysa geçersiz işarettir.

Denemelerde yardımcı işaret artı iken deneklerin performansı %60, geçerli yardımcı işaretle beraber bu oran %80e çıkarken geçersiz yardımcı işaretle beraber %50ye düşmüştür.

Bu sonuçların ne anlam ifade ettiğini anlamak için deneklerin ne düşündüklerine bakalım. Yardımcı işaretleri deneklerin beklentilerini artırır. Yardımcı işaretler deneğin gözlerini olmasa da dikkatini gösterilen noktaya kaydırmasını sağlar.

Bu ve benzeri deneylerden çıkartacağımız ilk sonuç dikkatin, nesnelerin kolayca farkına varmamızı sağladığıdır. Benzer deneylerin gösterdiği ikinci çıkarımımız da dikkatin tepki verme hızımızı artırdığıdır.

 

Dikkatin Fizyolojik/İşlevsel Etkileri

Peki dikkatimizi bir noktadan diğerine kaydırdığımızda beynimizde neler oluyor? Dikkat üst-düzey bilişsel bir süreç olmasına rağmen araştırmaların gösterdiğine göre dikkat çeşitli görsel bölgeleri etkiliyor.

Dikkatin davranışa olan etkisini inceleyen çalışmaların gösterdiğine göre nesnelerin farkına varma ve tepki süresindeki artış sadece uzamsal konular içi geçerlidir. Bir şeyin önemli olduğunu düşündüğümüzde gözümüzü oraya çeviririz ve görsel bilgi daha detaylı ve hızlı işlenir. Bir analoji yapmak gerekirse, dikkat kesilmeyi spot ışığına benzetebiliriz, sadece ilgimizi çeken noktayı aydınlatırız.

Şimdi bir deneyden daha bahsedelim. Şekilden de görebildiğiniz gibi deneğin hangi noktaları dikkat kesilmesi gerektiği kırmızı pasta dilimleriyle gösteriliyor ve bu bölge her 10 saniyede bir değişiyor. Bu 10 saniye içinde pasta diliminin rengi ve yönü her 2 saniyede bir değişiyor. Her değiştiğinde deneğin görevi çizgiler mavi yataysa veya turuncu dikeyse bir düğmeye yada mavi dikey veya turuncu yataysa diğer bir düğmeye basmaktır.

Şekilden de gördüğümüz gibi pasta dilimi merkezden uzaklaştıkça beyin aktivitesi de artar. Görsel uyarı aynı olmasına rağmen beyin aktivitesi değişir. Burada ortaya atılan hipotez şudur: buradaki resimler dikkatin spot ışığı özelliğinin farklı yerlere hareket ederken ki sinirsel temellerini gösterir.

Bu sonuçlar görsel dikkatin göz hareketinden bağımsız olarak başka yöne kaydırılabileceğini gösteren yukarıdaki deneylerle tutarlıdır. Fakat dikkat lokasyondan başka yerlerde de işimize yarar. Mesela kalabalık bir sokakta yürüdüğünüzü ve arkadaşınızla buluşacağınızı düşünün, herkes siyah mont giyiyor ve arkadaşınızın kırmızı giyeceğiniz biliyorsunuz. Zihinsel olarak kırmızıya odaklanarak arkadaşınızı çok daha kolay bulabilirsiniz. Bu deney bir nevi onu da göstermiş oluyor.

 

Şimdi şekildeki deney düzeneğine bakalım. Resim yarım saniyeliğine bilgisayar ekranında yanıp söner, daha sonra biraz ara ile başka bir resim aynı şekilde yanıp söner. Her resim şekildeki gibi boyutu ve şekli farklı olan küçük cisimlerden oluşur. Deneğin görevi ardışık gösterilen iki resmin aynı olup olmadığını söylemektir.

Burada dikkatin beyindeki hareketliliğini diğerlerinden ayırabilmek için deneğe sadece belli özelliklere (şekil, boyut, renk) odaklanması söylenmiştir. Diğer kısımda da böyle bir bilgi verilmeden bütün özelliklere bakması söylenmiştir. Daha sonra bu iki deney arasındaki sonuçlardan çıkarımda bulunulmuştur.

Beklenileceği gibi mesela renk ve biçime odaklanıldığında farklı beyin bölgeleri hareketlenirken, bu bölgeler hızdan etkilenmemiştir. Diğer başka bölgeler hız testinde aktifleşmiştir. Fakat ne yazık ki hangi bölgelerin hangi durumda aktif olduğunu kesin olarak söylemek henüz mümkün görülmüyor. Bu ve benzeri deneylerden çıkarılabilecek en doğru sonuç birçok korteks bölgesinin işin içine girdiğidir.

Yukarıda dikkatin göz hareketinden bağımsız olarak hareket edebileceğini söyledik. Peki normalde gözlerimizi hareket ettirdiğimizde ne olur. Şimdi bir nesneye baktığınızı ve dikkatinizin de foveadan odaklandığını düşünelim. Sağ tarafta kuvvetli bir ışık yansa ne olur? Çalışmaların gösterdiğine göre dikkatimiz göz kaslarından daha hızlı hareket eder. Yani dikkat ışığın geldiği noktaya 50ms de kayarken gözlerimiz 200ms de kayar. Peki dikkat neden kendinden çok sonra hareket eden göz hareketlerine bağlıdır?

 

DİKKAT NASIL YÖNLENDİRİLİR

Peki dikkat beyinde nasıl yönlendiriliyor. Üst-düzey sistemlerden gelen bir bilgi mi var? Bu soruların henüz net bir cevabı yok. Fakat kanıtlar korteks ve korteks altı bölgelerin duyusal korteksteki nöronları düzenlediğini gösteriyor. Şimdi birkaç muhtemel bölgeye göz atalım.

Bu bölgelerden ilki talamusta bulunan pulvinar nukleustur. Birkaç özelliği kendisini ilginç kılıyor. Mesela oksipital, parietal ve temporal loblardaki görsel kortekslerin birçok noktası ile bağlantı kuruyor, böylece geniş bir görsel süreci düzenlemeye müsait kılıyor. Ayrıca bu bölgesi hasarlı bireyler contralateral bölgeden gelen uyarılara anormal derecede yavaş tepki verirler.

Bu hipotezle alakalı bazı problemler bulunmaktadır. Superior Kolikulus yada Posterior Parietal Korteksin tek taraflı olarak etkisiz hale getirilmesinin de pulvinarın tek taraflı olarak etkisizleştirilmesi ile benzer etkiler yaratmıştır. Ayrıca iki taraftaki pulvinarlarda meydana gelen hasarlarda dikkat konusunda büyük etki göstermediği gözlenmiştir, eğer kritik bir bölge olsaydı büyük etki beklenirdi.

Neyse, başta da söylediğim gibi artık üst-düzey zihinsel bölgelere girdiğimiz için bu bölgeler hakkında söylenebilecekler çok net şeyler değil, henüz tam anlaşılamamış, o yüzden kafanız karıştıyla bırakın karışık kalsın, karışık kafa iyidir.

Eğer dikkatinizi test etmek isterseniz https://www.awarenesstest.co.uk/ adresini ziyaret edip dikkat testlerine katılabilirsiniz. Ama baştan söyleyeyim çok kasmayın, o kadar dikkatli değilsiniz, değiliz, kötü bir şey değil bu yani 🙂

Etiketler:

Notice: Trying to access array offset on value of type bool in /home/na98a25/public_html/wp-content/plugins/bridge-core/modules/shortcodes/shortcode-elements/_social-share/templates/social-share.php on line 124

Notice: Trying to access array offset on value of type bool in /home/na98a25/public_html/wp-content/plugins/bridge-core/modules/shortcodes/shortcode-elements/_social-share/templates/social-share.php on line 137
Hiç yorum yok.

Bir Yorum Yaz